ทางเลือก-ทางรอดระบบยุติธรรมไทย: แนวทางการส่งเสริมการกลับคืนสู่สังคมอย่างปกติสุข และการใช้มาตรการที่มิใช่การคุมขังที่สนองตอบต่อความต้องการทางเพศสภาวะของผู้หญิงที่เกี่ยวข้องกับกระบวนการยุติธรรม
ปัญหาความแออัดในเรือนจำยังคงเป็นความท้าทายสำคัญที่ส่งผลกระทบต่อระบบยุติธรรมไทยในหลายมิติ โดยข้อมูลชี้ให้เห็นว่าเรือนจำหลายแห่งมีจำนวนผู้ต้องขังเกินความจุถึง 200% ซึ่งปัญหานี้ไม่เพียงแต่ทำให้การบริหารจัดการเป็นไปอย่างยากลำบาก แต่ยังจำกัดความสามารถในการดูแลผู้ต้องขังอย่างมีคุณภาพ โดยเฉพาะผู้ต้องขังหญิงที่มีความต้องการเฉพาะด้าน ซึ่งระบบที่ออกแบบมาเพื่อผู้ต้องขังชายมักไม่ได้ตอบสนองได้อย่างเหมาะสม
ผู้หญิงที่เข้าสู่กระบวนการยุติธรรมมักมีเส้นทางที่แตกต่างจากผู้ชาย โดยส่วนใหญ่เป็นผู้ที่กระทำผิดในคดีที่ไม่รุนแรง เช่น คดีเกี่ยวกับยาเสพติดหรือความผิดทางเศรษฐกิจ ปัจจัยที่ผลักดันให้พวกเธอเข้าสู่เรือนจำมักเกี่ยวข้องกับปัญหาเชิงโครงสร้าง เช่น ความกดดันทางเศรษฐกิจ การตกเป็นเหยื่อของความรุนแรงในอดีต และภาระหน้าที่ในครอบครัว ปัจจัยเหล่านี้สะท้อนถึงความเปราะบางที่ต้องการแนวทางการฟื้นฟูที่คำนึงถึงเพศและผลกระทบทางจิตใจอย่างลึกซึ้ง หากระบบยุติธรรมไม่สามารถตอบสนองความต้องการเหล่านี้ได้อย่างเหมาะสม ไม่เพียงแต่จะล้มเหลวในการฟื้นฟูผู้ต้องขัง แต่ยังอาจสร้างความเสียหายซ้ำเติมต่อสุขภาพจิตและสังคมของพวกเธอ

อย่างไรก็ตาม ระบบเรือนจำส่วนใหญ่ยังคงออกแบบโดยยึดตามความต้องการและพฤติกรรมของผู้ต้องขังชายเป็นหลัก โปรแกรมและมาตรการต่าง ๆ มักถูกกำหนดขึ้นจากสมมติฐานว่า "ความต้องการของผู้ต้องขังทุกคนเหมือนกัน" ทั้งที่ในความเป็นจริง ผู้หญิงในเรือนจำมีภูมิหลังและความต้องการเฉพาะทางที่แตกต่างออกไป โดยเฉพาะอย่างยิ่งในกลุ่มที่เคยเผชิญกับความรุนแรงในครอบครัว การล่วงละเมิดทางเพศ หรือปัญหาสุขภาพจิต การขาดแนวทางที่คำนึงถึงปัจจัยเหล่านี้ไม่เพียงทำให้ระบบเรือนจำล้มเหลวในการช่วยให้ผู้หญิงก้าวข้ามปัญหา แต่ยังอาจซ้ำเติมสถานการณ์ ทำให้ผู้ต้องขังหญิงเผชิญกับการกระทบกระเทือนจิตใจซ้ำ และลดโอกาสในการสร้างชีวิตใหม่ที่มีคุณภาพ
นอกจากนี้ ความแออัดในเรือนจำยังลดคุณภาพของสภาพความเป็นอยู่ เช่น การเข้าถึงบริการสุขภาพ อาหาร หรือพื้นที่สำหรับกิจกรรมที่ช่วยเสริมสร้างสมรรถภาพและสุขภาพจิต สิ่งเหล่านี้ไม่เพียงทำให้การฟื้นฟูเป็นไปได้ยากขึ้น แต่ยังเพิ่มโอกาสในการกระทำผิดซ้ำ

หนึ่งในแนวทางสำคัญที่สามารถช่วยลดปัญหาความแออัดในเรือนจำคือการนำมาตรการทางเลือกมาใช้แทนการคุมขัง เช่น การให้ประกันตัว การใช้โทษปรับ การทำงานบริการสังคม โปรแกรมยุติธรรมเชิงสมานฉันท์ และการติดกำไลอิเล็กทรอนิกส์ (EM) มาตรการเหล่านี้ไม่เพียงช่วยลดจำนวนผู้ต้องขังในเรือนจำ แต่ยังเปิดโอกาสให้ผู้หญิงสามารถอยู่ในชุมชนของพวกเธอได้อย่างยั่งยืน เพราะเป็นการแก้ไขปัญหาที่ต้นเหตุการกระทำผิด และส่งเสริมให้พวกเธอได้รักษาความสัมพันธ์ในครอบครัว โดยลดผลกระทบต่อเด็กและครอบครัว ลดการตีตรา และสร้างโอกาสในการคืนสู่สังคมอันเป็นปัจจัยสำคัญต่อการฟื้นฟู โดยเฉพาะผู้หญิงที่มีบทบาทเป็นผู้ดูแลหลัก
จะเห็นได้ว่าบทบาทของชุมชนในการคืนคนสู่สังคมมีความสำคัญอย่างยิ่ง การมีส่วนร่วมของชุมชนในกระบวนการนี้ไม่เพียงช่วยผู้ที่เคยถูกคุมขัง แต่ยังเสริมสร้างความเข้มแข็งให้กับโครงสร้างสังคมโดยรวม ตัวอย่างเช่น โครงการฝึกอาชีพ การสร้างเครือข่ายที่ปรึกษา และการสนับสนุนโดยครอบครัว ล้วนช่วยเพิ่มโอกาสให้ผู้หญิงสามารถปรับตัวและกลับมาเป็นสมาชิกที่มีคุณค่าของสังคม
อย่างไรก็ดี การป้องกันไม่ให้คนเข้าสู่ระบบเรือนจำตั้งแต่แรกเป็นวิธีที่มีประสิทธิภาพที่สุดในการลดปัญหาความแออัดในเรือนจำ มาตรการป้องกัน เช่น การขยายโอกาสทางการศึกษา การสนับสนุนด้านสุขภาพจิต และการสร้างโอกาสทางเศรษฐกิจ ช่วยลดปัจจัยเสี่ยงในการกระทำผิด การลงทุนในมาตรการป้องกันไม่เพียงช่วยลดจำนวนผู้ต้องขัง แต่ยังสร้างสังคมที่มั่นคงและมีสุขภาพดีในระยะยาว
ข้อกำหนดกรุงเทพ (Bangkok Rules) ซึ่งเป็นมาตรฐานสากลว่าด้วยการปฏิบัติต่อผู้ต้องขังหญิง เน้นย้ำถึงความสำคัญของการคำนึงถึงมิติด้านจิตใจและความเป็นมนุษย์ของผู้ต้องขังหญิง มาตรการที่เสนอในข้อกำหนดนี้ เช่น การจัดโปรแกรมบำบัดด้านจิตใจ การฝึกอบรมเจ้าหน้าที่ และการพัฒนาพื้นที่ในเรือนจำให้เอื้อต่อการฟื้นฟู เป็นแนวทางที่สามารถนำมาปรับใช้ในบริบทประเทศไทยได้
การคืนสู่สังคมอย่างปกติสุขของผู้ต้องขังหญิงต้องอาศัยการเปลี่ยนแปลงแนวคิดและแนวทางการปฏิบัติของผู้คนในสังคม พร้อมด้วยการมีระบบยุติธรรมที่คำนึงถึงเพศภาวะของผู้กระทำผิด และบทบาทของชุมชน นอกจากนี้ มาตรการที่ไม่ใช่การคุมขังและการป้องกันล่วงหน้าก็เป็นแนวทางที่สามารถแก้ปัญหาความแออัดในเรือนจำ สร้างระบบที่ส่งเสริมศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ อีกทั้งยังช่วยสร้างผลลัพธ์ที่ดีต่อผู้ต้องขัง ครอบครัว และสังคมโดยรวมได้
ติดตามอัพเดทการกลับคืนสู่สังคมและมาตรการที่มิใช่การคุมขังได้ที่งาน Women in Corrections Conference 2025 >> https://icpa.org/events/women-in-corrections-conference.html