“ไม่ใช่เพียงแค่สื่อในยุคนี้เท่านั้นมีทักษะและความเชี่ยวชาญจะได้เห็นข้อมูลและเห็นความสำคัญในการใช้ข้อมูลเพื่อประโยชน์ของประเทศชาติ แต่ประชาชนคนทั่วไปที่มีอิสระทางความคิดก็มีพลังและมีบทบาทสำคัญในการเป็น “ผู้ใช้ข้อมูล” เพื่อเปลี่ยนแปลงประเทศได้”
ดร.อณูวรรณ วงศ์พิเชษฐ์ รองผู้อำนวยการ สถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย (TIJ) กล่าวเปิดโครงการอบรมเชิงปฏิบัติการร่วมกับเครือข่ายสื่อมวลชน หัวข้อ “เปิด 25 ชุดข้อมูลภาครัฐ เครื่องมือสำคัญยกระดับหลักนิติธรรมไทย” โดยย้ำด้วยว่า ข้อมูลจะเป็นหน้าต่างใหม่ที่ช่วยให้คนได้รู้ ได้ตั้งคำถามใหม่ ๆ สร้างบรรยากาศในสังคมให้เกิดการ “เอ๊ะ” ในการโกง และเปิดให้ประชาชนได้มาร่วมเป็นผู้ร่วมสังเกตการณ์และตรวจสอบ (Neighborhood Watch) ด้วยข้อเท็จจริง ไม่ใช่ด้วยอารมณ์หรือความรู้สึก
ด้วยความเชื่อมั่นว่าการผลักดันให้มีการเปิดเผยข้อมูลภาครัฐจะมีส่วนสำคัญในการส่งเสริมการมีส่วนร่วมของประชาชนและช่วยยกระดับหลักนิติธรรมไทยอย่างเป็นรูปธรรมได้ในระยะเวลาอันสั้น เพราะการเปิดเผยข้อมูลภาครัฐคือเครื่องมือทรงพลังที่จะนำไปสู่การตรวจสอบการทำงานภาครัฐได้อย่างมีประสิทธิภาพ ทำให้สามารถนำข้อมูลมาวิเคราะห์ เชื่อมโยงด้วยข้อเท็จจริง และนำไปสู่การแก้ไขปัญหาได้อย่างตรงจุด ช่วยป้องกันการคอร์รัปชัน แก้ปัญหาการใช้อานาจรัฐเกินขอบเขต และส่งเสริมกระบวนการสิทธิเสรีภาพในการเข้าถึงข้อมูลข่าวสารของประชาชน
TIJ จึงได้ร่วมกับ บริษัท แฮนด์ วิสาหกิจเพื่อสังคม จำกัด (HAND SE) จัดโครงการอบรมเชิงปฏิบัติการร่วมกับเครือข่ายสื่อมวลชน หัวข้อ “เปิด 25 ชุดข้อมูลภาครัฐ เครื่องมือสำคัญยกระดับหลักนิติธรรมไทย” เพื่อสนับสนุนให้ “สื่อมวลชน” ผู้มีบทบาทสำคัญในการขับเคลื่อนสังคมได้เห็นความสำคัญของการเปิดเผยข้อมูลภาครัฐ และจะเป็นเครือข่ายที่เข้มแข็งเพื่อสร้างให้สังคมไทยเป็นสังคมที่สามารถตรวจสอบการทางานของรัฐได้มากขึ้นอย่างแท้จริง
“รัฐบาลโปร่งใส” กลไกสู่ Quick Win ด้านหลักนิติธรรม
“หลักนิติธรรมและการต่อต้านการคอร์รัปชัน มีศัตรูร่วมกันคือ การตรวจสอบถ่วงดุลอำนาจ” บวรลักษณ์ ทองมาก ผู้จัดการโครงการ สำนักอำนวยการพิเศษ TIJ กล่าว โดยให้รายละเอียดว่า เพราะหลักนิติธรรมเป็นระบบที่พยายามจำกัดอำนาจ (limit power) ผ่านกลไกต่าง ๆ เช่น การมีรัฐธรรมนูญ การมีกฎหมายที่ชัดเจน มีการตรวจสอบถ่วงดุล และการใช้ดุลยพินิจภายใต้กรอบกฎหมาย ส่วนการต่อต้านการคอร์รัปชันคือความพยายามที่จะลดหรือหยุดการใช้อำนาจในทางมิชอบ โดยเฉพาะในระบบราชการ การเมือง และภาคเอกชน
บวรลักษณ์ กล่าวต่อไปถึงการคอร์รัปชันที่ฉุดรั้งความก้าวหน้าของหลักนิติธรรมในภาพรวมด้วยว่า จากรายงานของ World Justice Project ปีล่าสุด พ.ศ. 2567 พบว่า ประเทศไทยมีคะแนนอยู่ที่ 0.50 ซึ่งต่ำกว่าค่าเฉลี่ยโลกที่ 0.55 และต่ำกว่าค่าเฉลี่ยของภูมิภาคเอเชียแปซิฟิกที่ 0.59 โดยคำถามสำคัญที่ใช้ชี้วัดหลักนิติธรรม มากกว่าร้อยละ 50 จะเน้นไปที่คำถามถึงทัศนคติต่อการ “การคอร์รัปชัน” ใน 8 ปัจจัยหลัก ได้แก่ การจำกัดอำนาจรัฐ การปราศจากคอร์รัปชัน รัฐบาลที่โปร่งใส สิทธิขั้นพื้นฐาน ความสงบเรียบร้อยและความมั่นคง การบังคับใช้กฎหมาย กระบวนการยุติธรรมทางแพ่ง และกระบวนการยุติธรรมทางอาญา ซึ่งสะท้อนว่า การคอร์รัปชัน มีส่วนสำคัญในการฉุดรั้งหรือพัฒนาการเสริมสร้างหลักนิติธรรมของประเทศ
หากสามารถแก้ไขปัญหาคอร์รัปชันได้ คะแนนดัชนีชี้วัดหลักนิติธรรมจะดีขึ้น และทางที่จะช่วยให้สามารถแก้ปัญหานี้ได้แบบ Quick win คือการเปิดเผยข้อมูลภาครัฐให้มีความโปร่งใส เข้าถึงได้ง่าย เพื่อให้สังคมได้ร่วมกันใช้ข้อมูลเหล่านี้ในการติดตามตรวจสอบและถ่วงดุลอำนาจการบริหารของภาครัฐ
การเปิดเผยข้อมูลภาครัฐ 25 ชุดข้อมูล
สุภอรรถ โบสุวรรณ ผู้ก่อตั้ง HAND SE กล่าวโดยสรุปถึงการคอร์รัปชันว่าเป็นการใช้อำนาจที่มีหรือไม่มีมาหาผลประโยชน์อันมิควรได้เพื่อตนเองหรือผู้อื่นทั้งด้วยวิธีการที่ผิดกฎหมายและไม่ผิดกฎหมาย
สมการของการคอร์รัปชันคือ Corruption =Monopoly +Discretion – Accountability
คอร์รัปชัน = การผูกขาด + การใช้ดุลพินิจ - การถูกตรวจสอบเอาผิด
ดังนั้น ถ้าต้องการลดการคอร์รัปชัน ก็ต้องลดการผูกขาดและดุลพินิจ และเพิ่มการตรวจสอบเอาผิด การจะตรวจสอบและเอาผิดได้ จำเป็นต้องมีการเปิดข้อมูล จึงนำมาซึ่งการสนับสนุนการเปิดข้อมูลภาครัฐทั้ง 25 ชุดข้อมูล โดยเฉพาะที่เกี่ยวข้องกับข้อมูลบุคคลและองค์กร เช่น ข้อมูลนิติบุคคล ข้อมูลบุคคลที่มีส่วนเกี่ยวข้องทางการเมือง ข้อมูลผู้ได้รับผลประโยชน์ที่แท้จริง ข้อมูลคู่สัญญาของรัฐ ข้อมูลเจ้าหน้ารัฐ ข้อมูลผู้บริหารและคณะกรรมการต่าง ๆ และข้อมูลทรัพยากรสาธารณะ เช่น ข้อมูลงบประมาณภาครัฐ ข้อมูลการใช้จ่ายภาครัฐ ข้อมูลโครงการจัดซื้อจัดจ้าง ข้อมูลการร่วมลงทุนระหว่างภาครัฐและเอกชน ข้อมูลทางการเงินของพรรคการเมือง ข้อมูลการออกใบอนุญาตต่าง ๆ ข้อมูลการสนับสนุนทางด้านการเงินของรัฐบาล และข้อมูลการบริจาคเงินจาคจากต่างประเทศในรูปแบบของเงิน เทคโนโลยี หรือการช่วยเหลือ เป็นต้น
อย่างไรก็ดี การข้อมูลเปิดภาครัฐเหล่านี้ยังมีความท้าทายที่รูปแบบของข้อมูลที่กระจัดกระจายทั้งรูปแบบและการจัดเก็บ การขาดแคลนระบบนิเวศทั้งด้านกฎหมายนโยบาย เครื่องมือ งบประมาณ และบุคลากรในการจัดการข้อมูลภาครัฐ โดยเฉพาะอย่างยิ่งประเด็นเจ้าหน้าที่รัฐไม่กล้าเปิดเผยข้อมูล และการคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล (Personal Data Protection Act – PDPA) รวมทั้งการฟ้อง SLAPP หรือการใช้กระบวนการยุติธรรมเพื่อกลั่นแกล้ง ข่มขู่ หรือกดดันให้หยุดการตรวจสอบหรือวิพากษ์วิจารณ์ประเด็นสาธารณะ
สุภอรรถ ย้ำด้วยว่าการเปิดเผยข้อมูลภาครัฐ หรือการส่งเสริมการมีส่วนร่วมของประชาชนจะไม่มีผลต่อการเปลี่ยนแปลงใด ๆ ในสังคม หากทั้งระบบและคนไม่พัฒนาไปพร้อมกัน
“ถ้าจะแก้ระบบต้องนึกถึงคน ถ้าจะแก้คนต้องทำให้เป็นระบบ การเปิดข้อมูล ถึงเราจะเปิดแค่ไหน หากคนไม่เข้ามาดูก็ไม่ได้อะไรเลย หรือถึงมีคนอยากดู แต่ระบบไม่ได้พัฒนาก็ทำอะไรไม่ได้เช่นกัน จึงต้องพัฒนาไปพร้อมกัน” สุภอรรถ กล่าวทิ้งท้าย
แปลง “ข้อมูล” เป็น “พลัง” เปลี่ยน “สังคม”
นอกจากการส่งเสริมการเปิดเผยข้อมูลเปิดภาครัฐแล้ว สิ่งสำคัญของการเปิดเผยข้อมูลคือการนำไปใช้อย่างมีประสิทธิภาพด้วย ในด้านนี้ อาละวีร์ วาแม Data Storyteller จาก WeVis ได้ร่วมอธิบายถึงวิธีการนำข้อมูลไปวิเคราะห์และเชื่อมโยงเพื่อให้เกิดประโยชน์ต่อสังคม ด้วยการสื่อสารในรูปแบบของ Data Communication โดยระบุว่ามีความแตกต่างจากการเล่าเรื่องโดยทั่วไป แต่เป็นการสื่อสารอย่างมีโครงสร้าง เพราะเมื่อมีข้อมูล (Data) เข้ามาก็เป็นระบบมากขึ้น มีการนำข้อมูลมาจัดเรียงเพื่อหาข้อมูลเชิงลึก (insights) ได้ ทำให้สามารถตั้งคำถามและหาคำตอบได้ พร้อมกันนี้ยังได้ยกตัวอย่างเครื่องมือที่พัฒนาโดย WeVis เช่น Bangkok Budgeting, Thailand Budget และ Parliament Watch เพื่อให้ผู้เข้าร่วมอบรมสามารถนำไปใช้และต่อยอดในการทำงานได้อีกด้วย
บทความนี้เป็นสรุปเนื้อหาจากการอบรมเชิงปฏิบัติการร่วมกับเครือข่ายสื่อมวลชน หัวข้อ “เปิด 25 ชุดข้อมูลภาครัฐ เครื่องมือสำคัญยกระดับหลักนิติธรรมไทย” จัดโดย TIJ ร่วมกับ HAND SE ระหว่างวันที่ 13-14 กันยายน พ.ศ. 2568 ที่โรงแรมโนโวเทล มารีนา ศรีราชา จังหวัดชลบุรี โดยโครงการนี้มีสื่อมวลชนเข้าร่วมการอบรมทั้งสิ้น 16 คน จาก 15 หน่วยงาน
