ศิลปะในเรือนจำ - ทักษะสู่ก้าวใหม่ของผู้ต้องขังหญิงหลังพ้นโทษ

Personal Objects, Powerful Stories 
เรื่องเล่าจากสิ่งของในเรือนจำ

“รูปวาดนี้เป็นรูปที่ฉันได้รับการฝึกอบรมทักษะวาดรูปจากเจ้าหน้าที่ทัณฑสถานหญิงกลาง เพราะก่อนเข้ามาฉันไม่เคยวาดรูปได้ การวาดรูปทำให้ฉันมีสมาธิและเป็นคนที่ใจเย็นลง เวลาที่วาดรูปฉันจะมีความสุขมาก ๆ และมีสมาธิอยู่กับปัจจุบัน”

ผู้ต้องขังหญิงรายหนึ่งจากทัณฑสถานหญิงกลาง กรุงเทพฯ เขียนข้อความประกอบภาพพระบรมสาทิสลักษณ์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) ที่เธอวาดขึ้นเองหลังจากได้รับการอบรมทักษะการวาดรูประหว่างต้องโทษ

นิทรรศการ Personal Objects, Powerful Stories เป็นการร้อยเรียงชีวิตของผู้อยู่หลังกำแพงผ่านสิ่งของ ที่เป็นวัตถุส่วนตัวหลากหลายชิ้นที่สะท้อนมุมมองหลากมิติจากเจ้าของ และหลายชิ้นเป็นงานศิลปะที่แสดงสัญลักษณ์แห่งความหวัง ความกลัว และความยืดหยุ่นของผู้คนที่ผ่านกระบวนการยุติธรรม  

ศิลปะสร้างความหวัง

• “...ฉันมีความเชี่ยวชาญในงานลูกปัด มันช่วยให้ฉันค้นพบทักษะที่ไม่เคยรู้ว่าตัวเองมีมาก่อน เช่น การคิดสร้างสรรค์ ความอดทน ทักษะงานฝีมือที่ประณีต การทำงานชิ้นนี้ สร้างความมั่นใจในตัวเองของฉันให้เพิ่มขึ้นอย่างมาก... มันเปิดโอกาสให้ฉันสร้างงงานเพื่อตัวเอง และก้าวสู่โลกของการเป็นผู้ประกอบการ...”

ศิลปะสร้างความมั่นใจ

• “...ฉันสูญเสียความมั่นใจ ความรักตัวเอง และการมีตัวตน แต่ผ่านการวาดภาพ ฉันค้นพบตัวตนภายในของฉันอีกครั้ง พบการเยียวยา และฟื้นฟูความมั่นคงทางอารมณ์….”  
• “ฉันได้รับการอบรมการทำพวงกุญแจจากกระดาษทิชชู่ พวงกุญแจรูปหัวใจนี้เป็นพวงกุญแจที่ฉันทำเอง และในรูปหัวใจมีชื่อลูกชายอยู่ด้วย เป็นความภาคภูมิใจที่สุด ทำให้รู้สึกว่าเราสามารถทำสำเร็จได้ด้วยฝีมือตัวเอง”  

ศิลปะสร้างมิตรภาพ

• ผู้ต้องขังชาวต่างชาติเพียงคนเดียวในแดนหญิง เรือนจำจังหวัดสิงห์บุรี ถักพรมเช็ดเท้าร่วมกับเพื่อนผู้ต้องขังคนแรกและคนเดียวที่สามารถสื่อสารกันเข้าใจในเรือนจำ กลายเป็นการสร้างมิตรภาพในห้วงแห่งความยากลำบากของชีวิต

เกิดใหม่อีกครั้งได้ด้วยศิลปะ:
บทบาทของงานศิลป์ต่อผู้ต้องขังหญิง

“...มีหลายอย่างที่ทำให้ฉันทึ่งเมื่อได้เข้ามาเห็นว่าที่ทัณฑสถานหญิงธนบุรี ในกรุงเทพมีกิจกรรมอะไรบ้างที่สนับสนุนผู้ต้องขัง แต่สิ่งที่สำคัญสำหรับฉันคือแนวทางการใช้ศิลปะบำบัดที่ถูกนำมาใช้ในโครงการฟื้นฟูผู้ต้องขังหญิง” Funke Adeoye ผู้อำนวยการ Hope Behind Bars Africa ผู้ร่วมงานการประชุมนานาชาติว่าด้วยผู้หญิงและการราชทัณฑ์ (Women in Corrections Conference (WICC) 2025) สะท้อนความเห็นในบทความ To minister of interior: Call for action on incarcerated women ที่ลงใน The Guardian เมื่อวันที่ 12 มีนาคม 2568

จากการเยี่ยมชมเรือนจำครั้งนี้ เธอได้เรียนรู้ว่า การใช้ศิลปะบำบัดนั้นเป็นเครื่องมือเพื่อการปรับปรุงและฟื้นฟูพฤติกรรมของผู้ต้องขัง ช่วยให้พวกเขาสามารถจัดการอารมณ์ และพัฒนาทักษะทางอารมณ์ต่อไปได้ ขณะเดียวกันยังมีส่วนสำคัญในการฟื้นฟูจิตใจที่ได้รับผลกระทบจากการใช้ยาเสพติดเป็นระยะเวลานาน และช่วยบำบัดผู้ใช้ยาให้เอาชนะการติดยาเสพติดได้ สุดท้าย ศิลปะยังเป็นหนทางสู่การสร้างอาชีพอย่างยั่งยืน เมื่อพวกเขาได้รับการอบรมทักษะที่สร้างสรรค์และสามารถนำทักษะนั้นไปสร้างรายได้ หลังจากได้รับการปล่อยตัว

การประชุมนานาชาติว่าด้วยผู้หญิงและการราชทัณฑ์ (Women in Corrections Conference (WICC) 2025) จัดขึ้นเมื่อวันที่ 19-21 กุมภาพันธ์ 2568 ที่สถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย (TIJ) โดยร่วมจัดกับสมาคมราชทัณฑ์และเรือนจำระหว่างประเทศ International Corrections and Prisons Association (ICPA) และเป็นการประชุมของ ICPA ครั้งแรกที่มีธีมหลักเกี่ยวกับการปฏิบัติต่อผู้ต้องขังหญิงและมาตรการที่มิใช่การคุมขังสำหรับผู้กระทำผิดหญิง เนื่องในโอกาสครบรอบ 15 ปี ข้อกำหนดกรุงเทพ

การฝึกอบรมศิลปะในเรือนจำประเทศไทย

นอกจากทัณฑสถานหญิงธนบุรีแล้ว เรือนจำและทัณฑสถานหญิงและชายในประเทศไทย หลายแห่งมีโครงการฝึกอบรมทักษะด้านศิลปะแก่ผู้ต้องขัง โดยในเบื้องต้นจะมีการเชิญอาจารย์หรือผู้เชี่ยวชาญด้านศิลปะเข้าไปสอนหรืออบรมทักษะเช่นการวาดรูป การเย็บปักถักสาน ซึ่งการอบรมนั้นเป็นไปเพื่อช่วยฝึกสมาธิและพัฒนาจิตใจทั้งสำหรับผู้ต้องขังทั่วไปและผู้ที่ต้องรับบำบัดยาเสพติด

อย่างไรก็ดีเมื่อได้ทักษะแล้ว ผู้ต้องขังสามารถต่อยอดทักษะนั้นเป็นทักษะอาชีพได้ ทั้งการวาดภาพเหมือนคน วาดภาพทิวทัศน์ การปักลายบนผืนผ้า บนรองเท้า เป็นต้น ซึ่งเหล่านี้อาจกลายเป็นวิชาชีพติดตัว และสร้างรายได้เมื่อได้รับการปล่อยตัวด้วย

สำหรับผู้ต้องขังหญิง ทักษะศิลปะเป็นอีกทักษะสำคัญที่ช่วยให้สามารถตั้งตัวได้หลังออกจากเรือนจำ หากมีใจรัก พวกเธอจะได้ฝึกทั้งด้านจิตใจ ทำให้มีสมาธิ ความอดทน และความคิดสร้างสรรค์ โดยเฉพาะสำหรับผู้ต้องขังหญิงที่เคยประสบเหตุรุนแรงในครอบครัวหรือต้องรับผิดชอบเลี้ยงดูครอบครัว ทักษะเหล่านี้จะช่วยให้พวกเธอสามารถประกอบอาชีพสุจริตเลี้ยงตนเองและครอบครัวได้หลังได้รับการปล่อยตัว

ทั้งนี้ จากรายงานศึกษาล่าสุดที่เปิดเผยในวงเสวนาคู่ขนานในการประชุม WICC2025 พบว่าผู้ต้องขังหญิงทั่วโลกถึงร้อยละ 75 ประสบเหตุความรุนแรงในครอบครัวในช่วงระยะเวลา 1 ปีก่อนจะกระทำผิด

เปิดโลกหลังกำแพง รับรู้และเข้าใจชีวิตผู้ต้องขัง ได้ที่นิทรรศการ Personal Objects, Powerful Stories และ “Through a different lens” นำเสนอผลงานและศักยภาพผู้ต้องขังในประเทศไทย ณ ชั้น G อาคาร TIJ ถนนแจ้งวัฒนะ กรุงเทพฯ